آموزشگاه موسيقي منطقه 12

ساختار و مشخصات:
سه‌تار از سازهاي زهي و مضرابي موسيقي ايراني است كه آن را با ناخن انگشت اشارهٔدست راست مي‌نوازند. اين ساز، داراي ۴سيم از جنس فولاد و برنج است كه به موازات دسته، از كاسه تا پنجه كشيده شده‌اند. سه‌تار داراي ۲۶پردهٔقابل حركت از جنس رودهٔحيوانات يا ابريشم است. صداي سه‌تار ظريف و تا حدودي غمگين است و وسعت صوتي آن نزديك به ۳اكتاو است.
سه‌تار و انواع سازهاي شبيه به‌آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحي مركزي آسيا و خاورميانه رواج داشته‌است. به نظر مي‌رسد كه سه‌تار از قرن چهارم هجري رواج داشته‌است.
اجزائ آن شامل: سيم‌ها-كاسه-صفحه-دسته-خرك-سيم‌گير-شيطانك-گوشي- پرده
 
تاريخچه و توصيفات : 
سيم سوم و چهارم آن نزديك به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته مي‌شوند و مجموعهٔآندو رامعمولاً سيم «بم» مينامند. با گذشت زمان كساني چون ابونصر فارابي، ابوعلي سينا، صفي الدين ارموي و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزايش يك سيم ديگر به اين ساز را درك كرده و سه‌تارهاي امروزي داراي چهار سيم هستند (اين سيم از نظر تاريخي سيم چهارم است ولي سيم سوم خوانده مي‌شود). برخي از جمله عده‌اي از عرفا به آن «اوتار» نيز مي‌گويند.

سه تار از جمله سازهاي اصيل ايراني است و با اين كه در محدوده جغرافيايي غرب آسيا سازهاي هم خانواده سه تار با شكل و شمايلي نزديك به وفور يافت مي شود، امّا مشابه سه تار كنوني در نقاط ديگر اين منطقه ديده نمي شود. به نظر مي رسد كه سه تار كنوني، روندي طولاني و تدريجي راپشت سر گذاشته است و در اين زمان به شكل و صدا دهي كنوني رسيده است. اين ساز كه در گدشته به “سه سيم” نيز معروف بوده است در حدود دو و نيم قرن پيش به دست درويش مشتاق علي شاه كرماني داراي سيم چهارمي مي گردد (سيم واخوان يا به نام مبتكر آن، “سيم مشتاق” –سيم سفيد بين زرد و بم) كه به دليل نياز به بهتر شدن صدا دهي- به رغم تناقض آشكارا با نام ساز- بدين صورت معمول و استفاده از آن مرسوم گرديد.

سازندگان و نوازندگان :
از استادان مسلم و چيره دست سه تار مي توان از استاد جلال ذوالفنون ، استاد احمد عبادي و استاد حسين عليزاده استاد محمد رضا لطفي و ... را نام برد.

1ahang.com

ساختار و مشخصات:

 اين ساز از دو قسمت كاسه و دسته تشكيل مي شود. كاسه كه مهمترين بخش ساز است معمولاً دو تكه ساخته مي شود. چوب مورد استفاده بيشتر از درخت توت و گاهي از درخت گردوست و البته بهترين كيفيت با چوب توت بدست مي آيد. براي ساخت آن، ابتدا دو طرف كاسه تار به صورت جداگانه تراشيده مي شود و سپس داخل هر يك خالى شده و بعد آنها را به هم مي چسبانند. كاسه از يك قسمت بزرگ به نام شكم و يك قسمت كوچك به نام نقاره تشكيل مي شود.
پس از چسباندن دو نيم كاسه، دسته را به آن وصل مى كنند و سپس سرپنجه نيز به دسته وصل مى شود. سرپنجه در واقع جعبه اي است كه در انتهاي دسته تار قرار دارد و گوشي هاي نگهدارنده سيم هاي تار بر دو سوي آن جاي مي گيرند.
براي تار دو نوع سرپنجه مي سازند. يكي طرح سنتي و ديگري نوعي جديد موسوم به طرح استاد قنبري (ابراهيم قنبري مهر).
براي تزئين دسته تار معمولاً دو نوار استخواني كه در بين شان يك نوار چوبي تيره رنگ نصب شده است، ديده مي شود.
خرك وسيله كوچكي از جنس شاخ بز يا گوسفند است كه سيم هاي تار از روي آن عبور مي كنند و هنگام نوازندگي طنين صداي سيم ها از طريق همين خرك به پوست تار و در نهايت به كاسه تار وارد مي شود تا براي چند مرحله تشديد شوند.
در سال هاي اخير نوعي خرك پلاستيكي نيز ساخته شده است كه به زعم برخي نوازندگان و سازندگان تار، صداي بهتري ايجاد مي كند.
تار 6 سيم دارد. سه عدد از سيم ها از جنس فولاد و سه عدد ديگر از جنس آلياژهاي مس هستند. در گذشته، تمام سيم ها را همانند ساير سازهاي زه دار، از ابريشم مي ساختند. سيم ها از يك طرف به كاسه تار وصل مي شوند و پس از گذشتن از روي خرك در انتهاي دسته به گوشي هاي ششگانه متصل مي شوند.
سيم هاي تار با كوك هاي مختلفي به صدا در مي آيند. هر كدام از آنها رنگ صوتي ويژه اي دارند و تقريباً با يك كوك مي توان تمام دستگاه هاي موسيقي ايراني را نواخت. گستره صدا دهي اين ساز در حدود دو و نيم هنگام Octaveاست.
براي نوازندگي تار، كوك هاي مختلف و متنوع وجود دارد. برخي كوك ها براي اجراي برخي دستگاه ها مناسب تر و براي برخي ديگر چندان مناسب نيستند. بر روي دسته تار 25 تا 28 عدد پرده بسته مي شود. پرده ها مشخص كننده نقاطى هستند كه نت هاى مختلف به وسيله آن توليد مي شوند. جنس پرده از روده تابيده گوسفند است كه نوازنده با دست گذاشتن روى هر كدام از آنها مى تواند نت متفاوتى را بنوازد.
تار با مضرابي كوچك از جنس برنج به طول تقريبي سه سانتي متر نواخته مي شود.
تقريباً نصف طول مضراب با موم پوشيده مي شود تا مضراب در دست هاي نوازنده به راحتي جاي گيرد.
در سال هاي اخير يك نوع مضراب پلاستيكي نيز بدين منظور ساخته شده است.

1ahang.com

۱- صنعت و ساختمان سه تار

۱-۱- سليقه در پرداخت چوب:

سه تار در مراحل مختلف مورد پرداخت با رنده، سمباده، ليسه و … قرار مي­گيرد كه كيفيت پرداخت، نشان از حوصله و سليقه سازنده مي­باشد.

۲-۱- كيفيت رنگرزي:

سازندگان مختلف ممكن است روشهاي زيادي براي رنگرزي انتخاب كنند مانند لاك الكل، سيلر و … ، كه نوع رنگرزي و سليقه در اين مورد مي تواند درصداي سه تار تاثير بگذارد. (مثلا رنگهاي پوشاننده ميتواند جلوي ارتعاش الياف چوب را بگيرد) البته رنگ در ظاهر زيباي سه تار بسيار موثر است.

۳-۱- انضباط و چينش گوشي­ها و كيفيت خرك و پرده:

چيدمان و كيفيت گوشيها از سليقه در سوراخكاري و بُرقو زدن مناسب حكايت دارد و گوشي هاي خوش تراش هم به صداي سه تار كمك مي­كند و هم در نگهداري كوك موثر است. طراحي مناسب خرك در خوش صدايي سه تار بسيار موثر است كه دست ساز بودن آن مي­تواند يك مزيت به شمار رود. جنس پرده و چيدمان منظم و كوك دقيق از پارامترهاي بسيار مهمي است كه از تخصص سازنده حكايت دارد.

۴-۱- كيفيت چسباندن كاسه و دسته و تركه:

يكي از قسمتهاي مهم در ساخت سه تار، سرهم كردن اجزاي ساز و چسباندن قسمتهاي مختلف آن است. زيبايي در اتصال اجزا، هم نشان از سليقه سازنده دارد و هم مي­تواند به ايجاد صدايي متناسب كمك كند.

۵-۱- رعايت اندازه­ها و الگوها و وزن استاندارد:

در ساخت سه تار بر حسب اينكه چه الگويي مورد طراحي واقع شده است، استانداردهايي وجود دارد. مثلا قطر دسته، صفحه، ابعاد كاسه و … . از جزئيات مهم، فاصله سيم از دسته و فاصله سيم­ها از يكديگر است. يك نكته ظريف، ميزان بودن جاييست كه در آن مضراب به سيم برخورد مي­كند كه رعايت اين نكات به ظرافت سه تار مي­افزايد. در برخي از سه تار ها وزن زياد به معني ضخامتهاي نامناسب صفحه و كاسه يا خيس بودن چوب آن است. و در برخي، سبك بودن زياد سه تار ها به معني پوك بودن چوب و يا ضعيف بودن آن است كه اين به تجربه به دست مي­آيد و با مقايسه با صداي ساز اعتبار پيدا مي­كند.

۲- كيفيت صوتي:

۱-۲- يك دست بودن صدا:

يك سه تار مناسب در نتهاي مختلف داراي جنس صداي يكسان است كه اين نشان تخصص سازنده در تنظيم ضخامت صفحه و كاسه است كه باعث مي­شود با تغيير پوزيسيونها، رنگ، حجم صدا و توناليته سه تار عوض نشود.

۲-۲- حجم صدا:

حجم صداي مناسب در سه تار نشان تخصص سازنده است. رسيدن به يك حجم بالاي صوتي و پرقدرت براي سه تار بسيار دشوار است كه توان چوب شناسي و تنظيم ضخامت نياز دارد و بسيار ارزشمند است.

۳-۲- جنس و نرمي صدا:

گزدار بودن، سطحي بودن، شُل بودن صدا و … از جمله عيوبي است كه مي­تواند جنس صدا را تضعيف كند. صداي پخته، عميق و جاافتاده از جمله اصطلاحاتي است كه براي صداهاي مناسب از آن ياد مي­شود. نرم بودن و راحت مضراب خوردن زير دست نوازنده به اين معني كه نوازنده براي درآوردن صدا از سه تار احتياجي به صرف انرژي بيش از حد ندارد و صدا به راحتي از ساز خارج مي­شود.

۴-۲- نگهداري كوك:

چرخش راحت گوشيها (نداشتن حركت پله اي) و عدم برگشت گوشي­ها پس از كوك كردن به معني نگهداري مناسب كوك است كه براي يك سه تار بسيار حياتي است. البته فاكتورهايي مثل ضخامت صفحه، ارتفاع خرك و … در كوك موثر است كه دراين مرحله از آنها نمي­توان گذشت.

saz24.ir