معرفي "سه تار"

نگاره اي از دوره صفويه

در مسير تكامل عود باستان ايران و تنبور خراسان قرار دارد. اين ساز در نقوش مربوط به دوره ي ساساني و حتي قبل از آن ديده مي شود، از اين رو عمر اين ساز را مي توان بيش از 1000 سال تخمين زد.كه رفته رفته در طول تاريخ تغييراتي در شكل ظاهري و پرده بندي آن داده شده و به صورت سه تار امروزي در آمده است .

اين ساز در زمان ميرزا علي اكبر خان فراهاني و پسران او ميرزا عبدالله و آقا حسينقلي (اواخر دوران قاجار) مانند تار جزو سازهايي بوده كه رديف موسيقي ايراني با آن نواخته مي شده است و تا امروز ادامه پيدا كرده و در حال حاضر جاي خود را در موسيقي به عنوان يك ساز مستقل ايراني مانند تار باز كرده است.

سه تار از سازهاي ملي ايران است و از آنجايي كه مربوط به هيچ قوم و يا منسوب به ناحيه اي خاص نمي باشد، سازي شهري به حساب مي آيد و در دسته بندي سازها نيز به واسطه داشتن سيم (زه) و نواختن با مضراب ، در دسته ي سازهاي زهي مضرابي قرار مي گيرد.

سه تار با ويژگيهاي خاص خود همواره در طول تاريخ مورد توجه هنر دوستان ، شعرا ، عشاق و... قرار گرفته و بسياري از بزرگان تصوف و عرفان ، در سياحت معنوي خود از اين ساز بهره جسته اند.

سه تار دروني ترين و متمركز ترين ساز است، آن را بيشتر براي دل خود مي نوازند تا براي ديگري.(ژان دورينگ)

ميرزا علي اكبر خان فراهاني ، پدر رديف

* اين تنها تصوير موجود از مرحوم «آقا علي اكبر خان فراهاني» است كه « صنيع الملك » نقاش دوره قاجار و عموي كمال الملك آن را نقش كرده ، هرچند كه معلوم نيست كه آيا ميرزا علي اكبر خان اين رديف ها را خود جمع آوري كرده يا از پدرانش سينه به سينه به او ارث رسيده ، اما بايد او را پدر موسيقي رديف دستگاهي ايران دانست كه امروز در دست ماست . او در تار نوازي هم سر آمد هم عصرانش بود و به همين دليل ارج و قرب فراواني نزد ناصرالدين شاه داشت. . جالب است كه ساز او كه در اين تصوير مي بينيد ، براي خود اسمي داشته ،قلندر . او در جواني فوت شد و مهم ترين شاگردش يعني ميرزا غلامحسين فراهاني برادر و به قولي پسر عموي او با همسرش ازدواج مي كند و تربيت فرزندان جناب ميرزا را بر عهده مي گيرد . از ديگر شاگردان او مي توان به « كوكب خانم » ،« ميرزا عيدالله خان علاءالملك » ، « مسعود ميرزا » و « سلطان خانم» اشاره كرد. { عكس موزه موسيقي}

خصوصيات سه تار

1) به نسبت ديگر سازها ، داراي حجم صوتي كم ، ولي در عين حال لطيف ، نافذ ، ظريف و دلنشين است.

2) بين سازهاي مضرابي در موسيقي رديف ، تنها سازي است كه مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه* نواخته مي شود. در نتيجه احساس مخصوصي به نوازنده دست داده و صميميت بيشتري بين او و سازش بر قرار مي شود.

3) كوچكي جثه ، وزن كم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراري ارتباط معنوي بين ساز و نوازنده بسيار موثر است .

4) كمي حجم صوت اين ساز عاملي شده تا كمتر چهره ي عمومي پيدا كند و از طرفي موقعيت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحكيم بخشد.

5) چون مضراب سه تار در حالت معمولي به چند سيم برخورد مي كند ، امكان ايجاد كوك هاي متنوع و چند صدا بر روي اين ساز وجود دارد ( نظير شيوه هاي نويني كه استاد احمد عبادي در كوك سه تار ايجاد نمود و مشتمل بر هفتاد كوك مي باشد).

6) به علت محدوديت تعداد سيم ، عدم وجود عوامل تغيير دهنده صدا ، مثل هم كوكي سيم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و ... صداي اين ساز خالص و نافذ بوده و از طرفي كمتر دچار تغيير كوك در حين نواختن مي شود.

7) از معدود سازهايي است كه همنوازي آن ( گروه نوازي سه تار ) از زيبايي خاصي بر خور دار است.

نمونه مضراب سه تار           

*تذكر: كساني كه ناخن شكننده و يا امكان بلند كردن ناخن سبابه را ندارند ، مي توانند از مضراب هايي كه به اين منظور ساخته شده اند استفاده نمايند.

اجزاء سه تار 

كاسه : جعبه صوتي سه تار مي باشد كه از جنس چوب توت است.

دسته : پرده هاي ساز روي آن بسته مي شوند ، جنس آن از چوب گردو است.

صفحه: چوب توت نازك كه روي كاسه را پوشانده است و خرك روي آن قرار دارد.(مهم ترين عامل خوش صدايي در سه تار صفحه آن است.)

سوراخهاي روي صفحه: اين سوراخها براي تنظيم صداي ساز ايجاد مي شوند.

سر دسته : قسمتي از دسته كه گوشي هاي ساز در آن قرار دارند.

گوشي: انتهاي سيم به آن بسته مي شود و با چرخاندن آن ساز كوك مي شود . جنس آن معمولا" از چوب گردو است.

پرده: از جنس روده است كه روي دسته بسته مي شود و محل نتها را معين مي كند .

خرك: از چوب سا خته مي شود و سيم ها از روي آن عبور مي كند.

شيطانك : از استخوان ساخته مي شود و سيمها از روي آن عبور مي كنند .

سيم گير :در انتهاي كاسه نصب مي شود و انتهاي سيم ها را نگاه مي دارد . جنس آن از شاخ قوچ ، چوب شمشاد جنگلي يا فوفل است.

سيم : سه تار چهار سيم فلزي دارد كه با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در مي آيند.

شيار كنار دسته : شياري است كه در موقع بستن پرده ها از آن استفاده مي شود.

سه تار امروزي به رغم نامي كه از گذشته برايش به يادگار باقي مانده داراي چهار سيم است. كه در قديم سه سيم (تار) داشته، بروايتي مشتاق عليشاه كرماني (شهادت 1306 ه.ق) عارفي كه با سه تار و موسيقي آشنايي داشته سيم ديگري بين سيم دوم و سوم اضافه كرده و اينك سه تار در حقيقت چهار سيم يا چهار تار دارد . اين سيم را واخوان و بعضي ها سيم مشتاق مي نامند.نكته قابل توجه در عمل مشتاق عليشاه انتخاب محل قرار دادن سيم چهارم است.آيا مي دانيد چرا مشتاق عليشاه سيم چهارم را افزود ؟ جواب در قسمت مقالات وبسايت.

ابعاد سه تار

با توجه به تنوع الگوه هاي ساخت سه تار ، كه از نظر ابعاد صفحه ، دسته ، كاسه و... با هم اختلاف دارند. سه تار هايي با ظاهر متفاوت نيز وجود دارد. به طور متوسط طول سه تار از نوك دسته تا سيم گير حدودا" 86 سانتيمتر ، از شيطانگ تا سيم گير 72 سانتي متر و طول ارتعاش آزاد آن ( از خرك تا شيطانك ) حدودا" 67 سانتي متر مي باشد.

وتر (سيم )سه تار از بالا به پايين بدين ترتيب هستند:

وتر بم (سيم بم) با سيمي قطر تقريبي 25-35 ميكرون از جنس برنج ،وتر مشتاق (سيم واخوان) با سيمي به قطر 18-20 ميكرون از جنس فولاد ، وتر زير ( سيم دوم ) با سيمي به قطر تقريبي 18-20 ميكرون از جنس برنج ، وتر حاد ( سيم اول ) با سيمي به قطر تقريبي 18-20 ميكرون از جنس فولاد.

 تنظيم پرده هاي سه تار

همان طور كه مي دانيد ،طول سيم از شيطانك تا سيم گير، به نسبت هاي خاصي تقسيم مي شود كه اين تقسيمات به كمك پرده هاي ساز و خرك شكل مي گيرد . از اين رو ، بعداز هر بار پرده بندي ( يا بر روي ساز جديد ) بايد موقعيت پرده ها بر روي دسته دقيقا" تعيين شود . مطالب زير در مكان يابي چند پرده ي اصلي شما را ياري مي كند.

نحوه نواختن سه تار

از اصول بنيادي نوازندگي سازهاي زهي ، مضرابي موسيقي ايراني ، آن است كه هيچ گاه نغمه اي (نتي) به صورت تنها اجرا نمي شود . بلكه هميشه بايك صداي واخوان پشتيباني مي شود. ( واخوان عبارت است از اجراي مداوم يك يا چند صدا در طول اجراي قطعه ) تقريبا" در تمامي سازهاي زهي مضرابي همانند انواع تنبور و دوتار درموسيقي نواحي معاصر ايران در مناطق مختلف خراسان (شمال ،شرق) گلستان (تركمن) مازندران ، كرمانشاه ، آذربايجان ( شرقي و غربي ) آن است كه همواره يكي از سيم ها وظيفه اجراي ملودي و ديگري كه معمولا" به فاصله چهارم و يا پنجم نسبت به سيم اول كوك شده نقش واخوان را به عهده دارد . در نوازندگي سه تار معاصر به شيوه قدما نيز مضراب به گونه اي نواخته مي شود كه همواره هنگامي كه سيمي به ارتعاش در مي آيد سيم بالاي آن به عنوان واخوان به ارتعاش در مي آيد.

( آنچه ديدم از نواي زندگي نا مبتذل ناله ي سيم سه تارم بود و ديوان غزل ) شهريار

قيمت سه تار (مشقي و حرفه اي)

سه تار يكي از ارزانترين سازهايي است كه با قيمت هاي مناسب به نسبت شناخت خريدار و سازنده آن از 30  هزار تومان تا 50 ميليون

تومان وجود دارد.اصولا" سازهاي مشقي توسط سازندهاي مختلف و تا قيمت 500 هزار تومان ميباشد.و سازهايي كه از لحاظ ساختار و

صنعت داراي صدايي خوب هستند معمولا از 1 ميليون تومان به بالا ميباشد.و اصولا" سازهايي كه از 1 ميليون تومان به بالا ارائه مي شود

توسط سه تار سازان حرفه اي كه اسامي آنها در قسمت سه تار سازان وبسايت آمده است ساخته مي شود.و معمولا" اين سه تار ها در

فروشگاهها ي وسايل موسيقي وجودندارند،و ميبايستي از خود سازنده به صورت سفارشي تهيه شود.(درصورت نياز با ما تماس بگيريد)

آيا ميدانيد ؟بيشترين شهري كه در آن سه تار سازي رايج است كنگاور كرمانشاه است، مثل ساختن دف كه در كردستان رايج است ..

ساختن سه تار در كنگاور متداول است .وبه قول استاد مرادي در هر خانه اي بزني با يك سه تار ساز روبرو ميشي.

توسط وبسايت سه تار و www.3tar.ir